मराठी ग्रंथ संग्रहालय, ठाणे या संस्थेची स्थापना १ जून १८९३ रोजी झाली. ब्रिटिश राजवटीतला एक दोष असा होता की, त्या काळातल्या ग्रंथालयात (वाचनालयात) प्रामुख्याने इंग्रजी ग्रंथांचाच भरणा अधिक असे. वृत्तपत्रे व मासिकेही इंग्रजीतच असायची. त्या मानाने मराठी पुस्तकांना दुय्यम स्थान असायचे. किंबहुना ते अगदी अत्यल्पच होते आणि नेमकी हीच उणीव या ग्रंथालयाचे संस्थापक कै.विनायक लक्ष्मण भावे व कै. विष्णु भास्कर पटवर्धन यांनी पुढाकार घेऊन व अन्य व्यक्‍तींच्या साहाय्याने मराठी ग्रंथांना अग्रस्थान असलेले महाराष्ट्रातील पहिले वहिले ग्रंथालय १ जून १८९३ रोजी स्थापन केले.या गोष्टीस आता १२७ वर्षे झाली. अशा या ग्रंथालयाला आद्य ग्रंथालय म्हणून मान मिळाला.

सध्या ग्रंथालयात १,५०,००० वर पुस्तके आहेत त्यातील ४५ पुस्तके प्रेस अँक्ट (सन १८६७) येण्या पूर्वींची आहेत. या अति दुर्मिळ पुस्तकांना लॅमिनेशन केले आहे.१९०० पूर्वींची १६०० पुस्तके आहेत.संस्थेचे सुमारे ३८०० सभासद आहेत नुकत्याच संस्थेने स्वत:च्या २ इमारतींची पूर्नबांधणी केली असून त्यातील सर्व सोयी सुविधांचा वाचकांना लाभ मिळत आहे.तसेच संस्थेने ठाण्यातील लांब रहाणार्‍या लोकांची वाचनाची भूक भागविण्यासाठी फिरत्या वाचनालयाची सोय केली आहे. ही मोबाईल व्हॅन ठाण्यात वीस ठिकाणी सेवा पुरवित आहे. ह्या वाचनालयात मराठी पुस्तकांबरोबरच वाचकांच्या मागणीनुसार इंग्रजी व हिंदि पुस्तकेही वाचनासाठी उपलब्ध आहेत. बालवाचकांना वाचनाची गोडी निर्माण व्हावी यासाठी बालवाड्मयाची पुस्तके आहेत.१००० पेक्षा जास्त्त सभासद आहेत, शिवाय जानेवारीपासून वाचक अभ्यासक यासाठी सुसज्ज अशी अभ्यासिका संस्थेने सुरु केली आहे. या अभ्यासिकेचा लाभ १०० पेक्षा जास्त विद्यार्थी घेत आहेत. अनेक मान्यवरांची कार्यक्रमांना उपस्थिती लाभली आहे.त्यातील काही प्रतिष्ठित म्हणजे लोकमान्य टिळक, शि. म. परांजपे, वि. का. राजवाडे, भारताचार्य वैद्य, न. चि. केळकर, ना. गो. चाफेकर, स्वातंत्र्यवीर सावरकर, वि. स.खांडेकर,न.वि.गाडगीळ,आचार्य अत्रे,प्रबोधनकार ठाकरे, वि. वा. शिरवाडकर, पु. भा. भावे, इत्यादी होत.

संस्थेला१९९७-१९९८चा सर्वोत्कृष्ट जिल्हा वाचनालय, म्हणून शासनाकडून बाबासाहेब आंबेडकर पुरस्कार प्राप्त झाला आहे.संस्थेने१९६० चे साहित्य संमेलन यशस्वीपणे भरवले होते तेंव्हा त्याचे अध्यक्ष प्रा. रा. श्री. जोग होते.१९८८ साली प्रा.वसंतराव कानिटकर यांचे अध्यक्षतेखाली झालेल्या साहित्य संमेलनास संस्थेने भरघोस सहाय्य केले होते, तर २५,२६,२७ डिसेंबर २०१० रोजी झालेले संमेलन ग्रंथ संग्रहालयाच्या पुढाकाराखाली पार पडले.या संमेलनाचे अध्यक्ष मा. उत्तम कांबळे होते. तर स्वागताध्यक्ष महापौर अशोक वैती व कार्याध्यक्ष संस्थेचे अध्यक्ष श्री. पां. के दातार होते. हे संमेलन थाटामाटाने यशस्वी झालेच पण या संमेलनात संमेलनपूर्व अनेक उपसंमलने भरवून नवा पायंडा पाडला आहे.त्यात आदिवासी संमेलन,महिला संमेलन,महानुभव कवी साहित्य संमेलन, साहित्यिक मेळावे, इ. अनेक कार्यक्रम यशस्वीपणे पार पाडण्यात आले. तसेच परिसंवाद, काव्यवाचन चर्चासत्र, अभिरुप न्यायसभा,व्याख्यानमाला इत्यादी नेहमीच कार्यक्रम होतेच.

उपक्रम

वाचन संस्कृती टिकविणे, वृध्दिंगत करणे तिचा प्रसार करणे यासाठी मराठी ग्रंथ संग्रहालय यासाठी सातत्याने प्रयत्न करीत आहे. शतकोत्तर रौप्य महोत्सवाचे निमित्त साधून अधिकाधिक वाचकाभिमुख उपक्रम संस्थेने हाती घेतले आहेत. वृत्तपत्रीय लेखन कार्यशाळा समस्याप्रधान लेखन करणार्‍या वृत्तपत्र लेखकांची लेखन स्पर्धा, कथा काव्य या विषयांवरील दिवसभराची कार्यशाळा घेऊन उदयोन्मुख लेखक/कवींना मान्यवर तज्ञांचे मार्गदर्शन उपलब्ध करून दिले. महाराष्ट्रात ८३ शतकोत्तर ग्रंथालये आहेत, त्याचे दिवसभराचे संमेलन आयोजित करून ग्रंथालयांसमोरील आव्हानावर चर्चासत्र व मार्गदर्शन असा उपक्रम केला. जिल्ह्यातील साहित्यिकांच्या भेटी, त्यांचे सत्कार याव्दारे या १२५ व्या वर्षात १२५ साहित्यिकांनी ग्रंथालयास भेट द्यावी. संस्थेकडे असलेली वातनुकुलीत संदर्भग्रंथ, दुर्मिळ ग्रंथसंपदा वाचकांना पुस्तकापर्यंत जाऊन आवडीचे पुस्तक निवडण्यासाठी निर्माण केलेली नवी खुली व्यवस्था यांची त्यांनी पाहणी करावी, हा उद्देश पूर्णत्वास येत आहेत.